Najstarsze zachowane opisy szczepów winorośli znajdujemy u rzymskich autorów Pliniusza i Kolumeli. Czy dzisiaj jesteśmy w stanie odnaleźć którąś z tych odmian sprzed dwóch tysięcy lat?
Jednym z symptomów współczesnego winiarstwa jest dominacja tak zwanych odmian międzynarodowych. Tych kilka najbardziej pożądanych przez publiczność szczepów wywodzi się z Francji i – jak się okazuje – stanowią dość blisko spokrewnioną rodzinę, do której należą także liczni kuzyni ze środkowej Europy. Badania DNA owych celebrytów ujawniły szczególną rolę, jaką w ich genezie odegrały dwie odmiany: traminerodmiana białych winogron uprawianych głównie w północne... (savagnin) oraz zapomniany już prawie heunisch, czyli gouais blanc.
Praojciec traminer
Od tej dwójki wywodzi się całkiem spory asortyment winorośli. Wiele ważnych szczepów uprawianych od zachodniej Francji, po Rumunię i północną Chorwację posiada geny przynajmniej jednego z nich. Kolejną kluczową europejską odmianą okazał się pinot. Prawdopodobnie najstarszym z tej trójki jest traminer. Jego bezpośrednim potomstwem są między innymi takie odmiany, jak pinot, sauvignon blancjedna z najbardziej rozpowszechnionych na świecie białych ..., grüner veltlineraustriacka, najpopularniejsza w tym kraju odmiana białych w... (...), chenin blancfrancuska odmiana białych winogron, obecnie jedna z najbard... (...), trousseau, sylvanerodmiana białych winogron uprawiana w Niemczech, Austrii i w..., rotgipfer, räuchling, tinta madeira, verdelho, elbling, folle blanche, petit menslier i petit manseg. W dalszym pokoleniu wywodzą się od niego między innymi cabernet sauvignonfrancuska, klasyczna, najbardziej rozpowszechniona i po..., rieslingbiała odmiana winogron uważana za jedną z najlepszych i n..., neuburger, frühroter veltliner, a także liczne potomstwo pinota, o którym niżej.
Dotąd jednak nie ma stuprocentowej pewności co do genezy tej odmiany. Dziś w zasadzie możemy wykluczyć prezentowaną przez starszych ampelografów tezę o pochodzeniu traminera od starożytnych italskich szczepów aminea lub nomentana, które dzięki Rzymianom miały trafić do alpejskich dolin, a stamtąd do północnej Europy. Wątpliwy też wydaje się jego związek z miejscowością Tramin (Termeno) w południowym Tyrolu, co jeszcze niedawno uznawano niemal za pewnik. Jak się bowiem okazuje, słynne już w średniowieczu wina z Traminu (traminerweine) były produkowane ze szczepów räuchling (weisser lagrein) i vernatsch (schiava grossa, trolinger), które przed nadejściem filokserygatunek mszycy, niezwykle groźny szkodnik winorośli.Atak m... dominowały w tamtejszych winnicach. Natomiast obecność traminera datuje się tam dopiero od połowy XIX wieku.
Dwie ojczyzny
Nazwa „traminer” po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w początku XVI wieku. Sam szczep jest jednak dużo starszy, lecz wcześniej występował pod innymi imionami (savagnin, païen). Prawdopodobnie więc w późnym średniowieczu powiązano nazwę słynącej ze swych win tyrolskiej miejscowości z nieznaną tam wtedy odmianą. Historia szczepów winorośli zawiera sporo podobnych przypadków, by wspomnieć tylko różne „burgundy” i „tokaje”, które nawet nie powąchały regionów o tych nazwach.
Na podstawie testów DNA stwierdzono natomiast bliskie związki traminera z dziką V. sylvestris, a szczególnie z jej formami występującymi współcześnie nad Renem (np. w rezerwacie na półwyspie Ketch koło Spiry). Pokrewieństwo to podkreślają także niektóre cechy morfologiczne traminera – okrągły kształt pestek winogron, charakterystyczny właśnie dla dzikich winorośli.
Dlatego większość współczesnych badaczy uważa, że jest to po prostu udomowiona forma dzikiej V. silvestris, pochodząca z terenu dzisiejszego pogranicza francusko-niemiecko-szwajcarskiego (gdzie zresztą do dziś znajdują się największe plantacje tej odmiany na świecie). Również najstarsze znane synonimy traminera, jak savagnin (z franc. sauvage – „dziki”), czy païen (od łac. paganus – „wieśniak”, „prostak”) wskazują, że już przed wiekami dostrzegano jego podobieństwa do dzikich winorośli.
Inną koncepcję wysunął ostatnio niemiecki ampelograf Andreas Jung, który twierdzi, że traminer wywodzi się z Panonii lub Dacji i stamtąd trafił na zachód w okresie wędrówek ludów. Mają o tym świadczyć jego genetyczne relacje z niektórymi odmianami ze wschodniej Europy. Za pomyłkę uważa on natomiast rzekome pokrewieństwo tego szczepu z nadreńskimi V. sylvestris, gdyż – jak twierdzi – tamtejsze dzikie winorośle od wieków mieszały się ze zdziczałymi siewkami odmian uprawianych w okolicznych winnicach, więc jest to wtórna korelacja.
Wszyscy są jednak zgodni, że początki traminera sięgają co najmniej wczesnego średniowiecza. O dawności szczepu świadczy ilość jego mutacji i klonów oraz – przede wszystkim – liczna i sławna progenitura. Najstarszą formą traminera jest savagnin (weisser traminer) o jasnych owocach i stosunkowo neutralnym aromacie. Z niego wykształciła się mutacja o ciemnoróżowych gronach – roter traminer (savagnin roséfrancuski termin określający wino różowe, który zrobił... (...)), od której z kolei pochodzi aromatyczny gewürztraminerodmiana białych winogron uprawianych głównie w północne....
Kapryśny panicz pynoz
Najstarszym z rozpoznanych potomków traminera jest zapewne pinot. Szczep ten jest wprawdzie wzmiankowany dopiero pod koniec XIV wieku pod nazwą „pynoz”, ale już wtedy szeroko uprawiany był jego potomek gamay, więc sam pinot jest zapewne dużo starszy. Niektórzy badacze uważają nawet, że traminer i pinot są raczej rodzeństwem lub bliskimi kuzynami wywodzącymi się od tych samych form dzikiej V. sylvestris.
Ostatnie badania wykazały także pewne pokrewieństwo pinota i jego potomków z niektórymi starymi szczepami z zachodniej Gruzji, jak maglari twrina i occhanuri sapere oraz grecką beznasienną odmianą korinthiaki, ale nikt nie potrafi przekonująco wyjaśnić, skąd mogły wziąć się te relacje. Tak czy inaczej, śmiało możemy zaliczyć pinota do najważniejszych praprzodków europejskich winorośli.
Bo też zidentyfikowane dotąd jego potomstwo jest doprawdy imponujące. Bezpośrednimi dziećmi pinota są chardonnayfrancuska odmian białych winogron, jedna z najbardziej rozp..., gamay, aligotéfrancuska odmiana białych winogron uprawiana głównie w Bu... (...), auxerrois, melon, aubin vert, romaine, knipperlé, st laurent, romorantin, sacy i co najmniej dwa tuziny innych szczepów. W dalszych pokoleniach wywodzą się od niego między innymi syrahfrancuska odmiana czerwonych winogron uprawianych głównie ..., dureza, teroldego, marzemino i lagrein.
Cechą pinota jest pewna niestabilność genetyczna zwana chimeryzmem, która objawia się przede wszystkim zmianą koloru owoców, ale nie tylko. Niektórzy badacze twierdzą nawet, że chimeryzm jest przypisany do najstarszych selekcji winorośli, gdyż dzięki wyjątkowej skłonności do mutacji rośliny te mogły najszybciej objawić cechy pożądane przez pierwszych winogrodników.
Poza ogólnie znanymi „kolorowymi” wariantami pinota – noir, gris i blanc – jego mutacjami są także meunier (schwarzriesling), frühburgunder i samtrot, które wcześniej uchodziły za odrębne odmiany. Dziś uważa się, że najstarszą wyjściową formą tej grupy był pinot noirPinot noir należy do wielkiej rodziny rodziny pinotów i&nb..., a najpóźniej – być może dopiero w XVIII–XIX wieku – wykształciła się jego mutacja o jasnych owocach, czyli pinot blanc.
Kopciuszek heunisch
Kilkanaście lat temu pewną sensacją stało się odkrycie, że drugim z rodziców tak ważnych szczepów pinot, jak chardonnay, gamay, melon, aligoté i auxerrois, jest mało komu znana odmiana heunisch (gouais blanc). Co więcej, ostatnio okazało się, że heunisch pełnił w owych mariażach rolę tej ważniejszej, czyli macierzystej odmiany, której kwiaty zapylone pyłkami pinota dały początek wspomnianym szczepom.
Niegdyś była to jedna z najczęściej uprawianych winorośli w Europie i od średniowiecza aż do XIX stulecia dominowała w winnicach północno-wschodniej Francji, Niemiec, Szwajcarii i krajów naddunajskich. Była to też prawdopodobnie pierwsza z odmian, jaka pojawiła się w źródłach pisanych pod dzisiejszą nazwą. Już w połowie XIII wieku wspomina się szczep o nazwie „hunicum”, a w 1283 roku zanotowano jego francuski synonim – gouais.
Do tej pory doliczono się aż 22 wspólnych potomków heunischa i pinota. Ale to nie wszystko – efektem innych jego krzyżówek (m.in. z traminerem) jest ponad pół setki kolejnych odmian, w tym riesling, blaufränkischBlaufränkisch to austriacka odmiana szeroko rozpowszechnion..., furmintwęgierska odmiana białych winogron uprawiana głównie w r..., petit meslier, folle blanche, muscadellefrancuska odmiana białych winogron uprawianych głównie w ... (...), colombard, elbling, dimiatnajpopularniejsza, masowo uprawiana i czasami eksportowana o... (...), aramon noir i jacquère. Jak to możliwe, że protoplasta tylu znanych szczepów został niemal zupełnie zapomniany?
Nazwa „heunisch” (hunicum) miała w średniowieczu zdecydowanie pejoratywne znaczenie i odnosiła się do barbarzyńskich Hunów, najeżdżających kulturalne rzymskie prowincje. Szczep ten kojarzony był powszechnie z kiepskiej jakości, kwaśnym i wodnistym „huńskim winem” (vinum hunicum), które przeciwstawiano szlachetnym „winom frankijskim” (vinum francicum), wyrabianym z takich odmian, jak traminer, pinot czy räuchling.
Niegdysiejsza popularność heunischa miała związek zarówno z jego plennością, jak i specyficzną strukturą dawnego winiarstwa. Otóż gros winnic w północnej i środkowej Europie należało do wielkich majątków kościelnych i szlacheckich, jednak ich użytkownikami byli z reguły drobni dzierżawcy, zobowiązani oddawać swoim panom jako czynsz określoną ilość wina. W praktyce była to często nawet ponad połowa całego zbioru.
Winogrodnicy byli więc zainteresowani uzyskaniem jak największej ilości wina, choćby kosztem jego jakości, aby po wypłaceniu wspomnianych świadczeń zatrzymać jeszcze pewną nadwyżkę na sprzedaż. Wydajny i niezawodny w uprawie heunisch dobrze się do tego nadawał. Gdy jednak od końca XVIII wieku zaczęto w poszczególnych krajach uwalniać dzierżawców winnic od takich feudalnych powinności, szczep ten został bardzo szybko zastąpiony przez lepsze jakościowo odmiany.
