Klimatycznie winnice czeskie leżą na obszarze granicznym możliwości towarowej upraw winnej latorośli w północnej Europie. Fakt ten sprawia, że nie są ważnym – z punktu widzenia światowej produkcji – obszarem winiarskim. Choć z drugiej strony należy wziąć pod uwagę tradycję uprawy winnej latorośli, które na pewnych obszarach sięgają czasów celtyckich i rzymskich.
Historia
W III wieku, podczas panowania cesarza Probusa, Rzymianie założyli fort obronny w dzisiejszym Muszowie, u stóp Pogórza Palawskiego na Morawach. W czasie wykopalisk prowadzonych w ruinach twierdzy w latach 20. ub. wieku znaleziono tu rzymski nóż do przycinania winorośli. Podobnych narzędzi pochodzących już okresu Księstwa Wielkomorawskiego, datowanych na IX–X wiek, znajduje się już tu bez liku. Żyjący w X wieku wnuk wielkiego księcia morawskiego Świętopełka, Wacław, uznany później za świętego, otrzymał gruntowne wykształcenie winiarskie – nosił nawet tytuł supremus magister vinearum. Co roku we wrześniu w Melniku czci się jego pamięć, urządzając bachanalia – święto lokalnego winiarstwa.
W kolejnych wiekach stopniowo rósł eksport czeskiego wina do krajów ościennych, zwłaszcza Polski, ale także np. Niemiec (Saksonia). Raz po raz nasilały się również „wojny winne”, zwłaszcza z Austrią. Wzajemne nakładanie ceł i wrogie zakazy wydawane przez poszczególne miasta ciągnęły się aż po czasy niemal współczesne.
Gdzieś około XV wieku na rynku pojawił się kolejny wielki gracz z ogromnym potencjałem: Węgry, a wkrótce madziarskie wino zaczęło zalewać sąsiednie kraje. Szeroką rzeką zaczynają płynąć też wina z południa, głównie z Włoch.
Dziś większość win czeskich (za wyjątkiem może win musujących) trafia na rynek lokalny, choć ostatnie zagraniczne inwestycje zaczęły już owocować pojawieniem się jakościowych win czeskich, zwłaszcza morawskich, na zagranicznych rynkach (np. w Wielkiej Brytanii). Nie są to jednak ilości znaczące, ale ciekawe uzupełnienie oferty innych państw. Do I wojny światowej na obszarze Czech obowiązywało austrowęgierskie prawo winiarskie, pierwsze czeskie ustawodawstwo winiarskie pojawiło się w 1954 r. Dzisiejsze zasady reguluje prawo z 1995 roku, stopniowo modyfikowane i bazujące na unijnych podstawach.
Regiony i klasyfikacja winiarska
Czechy posiadają dwa główne regiony winiarskie (vinařská oblast) – mniejszy z nich to Czechy (Čechy), większy – Morawy (Morava), które dzielą się okręgi (vinařská podoblast). W Czechach mamy dwa okręgi: Mělnická i Litoměřická, a na Morawach cztery: Mikulovská, Znojemská, Velkopavlovická i Slovácká. Oprócz tego na etykietach mogą pojawiać bardziej szczegółowe dane, np. nazwa gminy lub miejscowości, w której znajduje się winnica.
Czeskie prawo winiarskie jest zgodne z normami Unii Europejskiej. Jako główne kryterium klasyfikacji bierze ono za podstawę, podobnie jak w krajach sąsiednich, ocenę dojrzałości winogron (tzn. zawartość cukru w moszczu), a także miejsce produkcji. Na tej podstawie wyróżnia dwie podstawowe grupy win: wina jakościowe – Jakostní víno, oraz wina stołowe – Stolní víno. Wyższą kategorię win stołowych stanowią wina regionalne – Zemské víno.
Wśród win jakościowych wyróżnia się dwie grupy win: niższą stanowią wina jakościowe o kontrolowanym obszarze pochodzenia – Jakostní víno, wyższą – wina jakościowe z deklaracją typu (wyróżnikiem) – Jakostní víno s přivlastkem (predikátní víno). Ta ostatnia kategoria – podobnie jak w Niemczech czy Austrii – musi posiadać jedną z siedmiu deklaracji typu: kabinet, pozdní sběr, výběr z hroznů, výběr z bobulí, výběr z cibéb, ledové víno oraz slámové víno.
Ponieważ w Czechach wyrabia się także sporo win owocowych, wina gronowe miewały swego czasu na etykiecie dopisek „révové” – gronowe.
W Czechach wyrabia się też pewną liczbę win musujących – šumivé víno lub sekt – oraz perlistych – víno perlivé.
Z uwagi na zawartość cukru, wina czeskie mogą znaleźć się w któreś z następujących grup: suché, polosuché, polosladké lub sladké. Inaczej klasyfikowane są wina musujące i perliste: extrasuché (brut), suché (sec), polosuché (demi sec), polosladké (demi doux) lub sladké (doux).
Osobną kategorię stanowią wina doprawiane: deserowe (dezertní víno), dosładzane cukrem lub koncentratem gronowym i alkoholizowane destylatem winnym, wina korzenne (dezertní kořeněné) – wyrabiane na bazie win deserowych, doprawianych korzeniami i ziołami, oraz wina niskoalkoholowe (víno nízkoalkoholocké), o zawartości alkoholu do 6%.
Okręgi winiarskie Moraw
Opisy okręgów winiarskich Moraw na podstawie artykułu Lecha Małysza Cztery oblicza Moraw („Czas Wina” nr 95, październik – listopad 2018, s. 100–101).
Okręg mikulovski (Mikulovská)
Charakterystyczną i z dala widoczną dominantą krajobrazową okręgu mikulovskiego jest wapienny masyw Pawłowskich Wierchów. Na ich zboczach oraz w szerszej okolicy przeważają wapienne iły, osady piasków oraz potężne warstwy lessów.
Okręg mikulovski jest jednym z ośrodków winiarstwa w Republice Czeskiej, a samo miasto Mikulov – naturalnym centrum tego ośrodka. Świetne siedliska dla winnic znajdują się nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. Ważną pozycję wśród położonych w pobliżu ośrodków zajmują Valtice, gdzie działa najstarsza szkoła winiarska. To na valtickim zamku, a w zasadzie w jego piwnicach, przechowywana jest całoroczna „ekspozycja degstacyjna” Salonu Win Republiki Czeskiej. Dolní Dunajovice, Dolní i Horní Věstonice, Pavlov, Perná, Sedlec, Novosedly lub Brod nad Dyjí w okręgu mikulovskim to miejsca powstawania wysokiej jakości win.
Na glebach wapiennych w regionie Pálavy dojrzewa bardzo dobrze niezwykle oryginalny ryzlink vlašský (welschriesling) o charakterystycznej mineralności, świetną jakością odznaczają się również odmiany burgundzkie – rulandské bílé i chardonnay. Na glebach gliniastych powstają wspaniałe veltlínské zelené oraz inne charakterystyczne dla regionu odmiany, jak müller-thurgau, w okolicach Valtic wyjątkowe neuburské i sylvánské zelené (sylvaner). Natomiast na północ od Pálavy (tereny gmin winiarskich Pouzdřany, Popice, Strachotín) udaje się ryzlink rýnský, tramín i pálava.
Okręg znojemski (Znojemská)
Okręg znojemski leży w deszczowym cieniu Wierzchowiny Czesko-Morawskiej zbudowanej z utworów prekambryjskich, z których, na występach wschodnich masywu, powstały gleby kamieniste.
Miasto Znojmo było zawsze znaczącym ośrodkiem winiarstwa, co dokumentuje sieć długich piwnic win pod miastem. W okolicach miasta rozciagają się pierwszorzędne parcele winne o podłożu żwirowym, pokrytym warstwami lessów z wkładkami iłów. Winnice te znajdują się w paśmie od Krowiej Góry (Kraví hora) w kierunku Hnanic. Od Znojma w kierunku południowym ciągnie się wzdłuż granic z Austrią wiele znakomitych winogradów posadzonych na glebach lessowych z dodatkiem żwiru: Šatov, Chvalovice, Vrbovec, Hnízdo, Slup, Jaroslavice aż po Hrušovan nad Jevišovkou. Natomiast w kierunku wschodnim, czyli na zboczach położonych nad rzeką Dyje, winnice położone są w okolicach gmin Hodonice i Tasovice. Środkową część okręgu Znojemská, nad rzekami Unanovka i Jevišovką, zajmują słynne skupiska winnic w gminach Lechovice, Borotice i Těšetice.
Dla okręgu znojemskiego charakterystyczna jest produkcja aromatycznych win białych. Oprócz odmiany veltlínské zelené (grüner veltliner), która jest dla tego obszaru szczepem najbardziej typowym, bardzo dobrze powodzi się tu takim szczepom jak müller-thurgau, sauvignon blanc, ryzlink rýnský czy pálava. Świetną jakość osiągają również odmiany: rulandské bílé, rulandské šedé i rulandské modré (pinot blanc, gris i noir).
Okręg velkopavlovicki (Velkopavlovická)
Okręg velkopavlovicki jest sercem produkcji win czerwonych na Morawach. Gleby w jego centrum to wapienne iły, osadowe margle, zlepieńce i piaskowce, zaś w okolicy Hrušovan i Žabčic, na piaszczystych glebach w północnej części okręgu, z powodzeniem uprawiane są rulandské šedé i veltlínské zelené oraz aromatyczne muškát moravský, pálava, tramín červený i müller-thurgau.
Główna oś parceli winiarskich ciągnie się wzdłuż autostrady na odcinku Brno–Břeclav. Ważnymi gminami winiarskimi są położone na prawo Židlochovice z przewagą gleb lessowych pokrywających pofałdowany teren.
Tu można znaleźć najlepsze siedliska dla uprawy odmian burgundzkich. Na lewo rozciągają się zbocza z parcelami winiarskimi w okolicy gminy winiarskiej Velké Němčice, a winnice ciągną się daleko, aż po Velké Bílovice (największą gminę winiarską Republiki Czeskiej) i w kierunku na Moravský Žižkov. Jest tu cały szereg pierwszorzędnych winnic w paśmie wzniesień poprzedzających pasmo górskie Chrzibów. Obsadzone winnicami zbocza, pokryte glebami o najwyższej bonitacji, zorientowane są w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Dojrzewanie winogron wspomagają jeszcze ciepłe wiatry o charakterze fenu. Dalej po prawej ciągną się łagodnym zygzakiem znakomite działki w okolicy gmin Rakvice, Přítluky i Zaječí znane z odmian veltlínské zelené, ryzlink vlašský i modrý portugal (portugieser). Rejony gmin winiarskich Mokrůvky i Krumvíř, Křepice, Nikolčice, Diváky, Šitbořice i Boleradice tworzą region Kloboucko (od miasta Klobouky), który daje wyborne wina z odmian neuburské i müller-thurgau.
Okręg slovacki (Slovácká)
Okręg slovacki rozciąga się w południowo-wschodniej części Moraw i odznacza się wielkim zróżnicowaniem warunków naturalnych. W południowej części znajduje się podokręg Podluží. Rzeka Morawy, od której wieją ochładzające wiatry północno-wschodnie, skupia większość tutejszych terenów winiarskich. Oprócz tego odpowiednie warunki dla winorośli panują na zboczach nad niewielką rzeką Kyjovka lub na terenach pokrytych lżejszymi glebami położonych powyżej. Dobre wyniki daje tu zwłaszcza odmiana ryzlink rýnský, rulandské bílé i rulandské šedé, z odmian ciemnych do produkcji win czerwonych zwłaszcza frankovka (bläufrankisch), zweigeltrebe, zaś w okolicy Moravskéj Novéj Vsi nowo uzyskana odmiana cabernet moravia.
Na północ od Podluží teren jest bardziej urozmaicony, a winnice położone wyżej. Powstają tu wina pełne, ale zarazem świeże i rześkie. Znajdują się tu dwa wyraźne skupiska winiarskie – Mutěnice (z winiarskim ośrodkiem badawczym) oraz Polešovice. To tutaj narodził się muškát moravský, najbardziej rozpowszechniona na Morawach odmiana. Północne obrzeża Slováckiej zajmują zbocza Lasu Ždanickiego z gminami winiarskimi Žarošice, Archlebov i Ždánice. Winnice zagęszczają się w okolicy gmin Polešovice, Moštěnice, Vážany i miasta Kyjov. Uherské Hradiště z bardzo dobrymi siedliskami w okolicy gmin Boršice koło Buchlovic wysunięte są najdalej na północ. Tu powstają wspaniałe wina z odmiany ryzlink rýnský, rulandské bílé, muškát moravský i müller-thurgau.
Położone w okręgu miasto Bzenec to historyczny ośrodek winiarski. Założono tu jedną z pierwszych spółdzielni winiarskich, dziś znaną zwłaszcza dzięki winu z odmiany ryzlink rýnský: Bzenecká lipka. W gminie winiarskiej Blatnice pod Svatým Antonínkem powstał Blatnický roháč, wino z odmian ryzlink rýnský, rulandské bílé i sylvánské zelené.
Rozległe winnice ciągną się też w kierunku Lipova, zaś Przedgórze Białych Karpat to wschodnia część okręgu Slovácká. W odróżnieniu od reszty subregionów winiarskich Moraw, tu przeważają winnice rosnące na powstałych z pierwotnych iłowców, ciężkich, wodochłonnych glebach zapewniających winorośli wodę i substancje odżywcze nawet w suchych latach. W tych warunkach najlepiej udają się wszystkie odmiany burgundzkie oraz sylvánské zelené.
Miasto Strážnice od zawsze było ośrodkiem administracyjnym regionu. Już w 1417 roku Petr z Krawarz nadał mu prawo uprawy winorośli i produkcji wina. Miasto posiada własne doskonałe parcele, a w okolicy gminy winiarskiej Petrov (Plže) można znaleźć słynne zabytkowe piwnice.
