Hiszpania jest największym pod względem liczby winnic krajem winiarskim świata. I choć pewnie wielu z Państwa nie zdaje sobie z tego faktu sprawy, nasz kontakt z hiszpańskim winem jest znacznie częstszy niż nam się wydaje. Ogromna nadprodukcja powoduje, że znaczna część tamtejszego wina jest sprzedawana luzem, bezimiennie, i trafia do wielu kupaży europejskich win stołowych, win musujących, a także jest destylowana na winiaki, w tym m.in. słynne brandy de jerez.
W ostatnich dekadach hiszpańskie winiarstwo doświadczyło jednak prawdziwej i bardzo gruntownej rewolucji. Tamtejsze wina stały się poszukiwane na świecie, także i w Polsce, niektóre apelacje stały się kultowe, zaś tworzący na ich obszarze swoje wina niektórzy winemakerzy stali się międzynarodowymi gwiazdami. Ale na tym nie koniec – kilka hiszpańskich odmian stało się szczepami międzynarodowymi, z flagowym tempranillo na czele, które sadzi się już na wszystkich kontynentach. Wśród konsumentów Hiszpania przestała być kojarzona wyłącznie z sherry, choć to jedno z najwspanialszych win świata. Dziś kraj ten kusi mozaiką najlepszych win każdego rodzaju.
Blisko jedna trzecia winnic UE znajduje się w Hiszpanii, ale nie oznacza to, że z tego kraju pochodzi jedna trzecia unijnego wina. Dużo niższa wydajność z hektara niż w innych państwach (blisko 5-krotnie niższa niż np. w Niemczech czy Austrii, co związane jest z różnicami w gęstości nasadzeń), a także przeznaczanie znacznej części owoców na rodzynki, soki, koncentraty i inne przetwory, w tym destylaty, jak również wysoka produkcja odmian stołowych, powoduje tę zaskakującą dysproporcję.
Nie znaczy to także, że wizerunek Hiszpanii, gdzie poza sherry, rioją czy cavą można dostać tylko wina masowo wyrabiane przez kooperatywy w niemal w każdym miejscu kraju jest prawdziwy. Jest faktem, że Hiszpania jest największym dostawcą najtańszych win, które w różnych krajach UE miesza się z podobnymi lokalnymi wyrobami i sprzedaje w najniższej kategorii win stołowych. Ale jest też i inna prawda, prawda o nowoczesnych bodegach niczym nie ustępujących wyposażeniem najznamienitszym firmom na świecie; jest prawda o modzie na wina hiszpańskie; jest wreszcie prawda o zawrotnym tempie, w jakim robią światowe kariery na nowo odkrywane niektóre regiony winiarskie kraju, a są wśród nich i takie, które nie są w stanie zaspokoić popytu na swe wina. Jeszcze nie tak dawno – z nielicznymi wyjątkami – wina hiszpańskie w Europie i na świecie znaleźć można było w zasadzie tylko w hiszpańskich restauracjach. Lata 80. to boom na wyroby hiszpańskie. Koneserzy zaczęli odkrywać inne rejony: Ribera del Duero, Priorat, Nawarra, Toro, Bierzo itd.
Obszary winiarskie Hiszpanii są z reguły bardzo suche, zwłaszcza te w środkowej części kraju, i wiele regionów boryka się z niedoborem wody. Duża część winogradów jest nawadnianych (od 1996 roku jest to prawnie dozwolone, ale ten system jest ciągle w Hiszpanii bardzo drogi), inne z tego powodu uprawiają winorośl w sposób ekstensywny. Wyjątkiem jest okręg Jerez, gdzie tradycyjnie winorośl uprawia się bardzo intensywnie i nasadza bardzo gęsto. Jednak w iberyjskim interiorze często stosuje się system zwany macro real, gdzie krzewy sadzi się w dużej odległości od siebie (2,5 m w każdą stronę), aby mogły one zdobyć odpowiednią ilość substancji odżywczych i wody.
Daje to gęstość 900–1600 krzewów na hektar i wydajność (przy starszych nasadzeniach) niekiedy na poziomie 20 hektolitrów z hektara! Coraz popularniejsze stają się także zbiory mechaniczne oraz winobrania przeprowadzane o świcie czy nawet nocą.
Hiszpania od wieków specjalizuje się w produkcji win wzmacnianych (sherry, málaga, montilla-moriles), jak również win musujących (cava). Choć teoretycznie w Hiszpanii dopuszczonych do upraw towarowych jest około 600 odmian winogron, do produkcji wykorzystuje się niemal wyłącznie 20 podstawowych szczepów.
Pierwsze uprawy winorośli datuje się na Półwyspie Iberyjskim na okres 3-4 tysiąclecia lat p.Ch. Ta działalność nabrała komercyjnego znaczenia w X wieku p.Ch., kiedy tereny południowej części dzisiejszej Hiszpanii należały do Fenicjan, a później Kartagińczyków. Ważnym miastem handlowym stał się wówczas Kadyks. W czasach rzymskich eksport wina z obszarów Andaluzji i Katalonii był już bardzo rozwinięty, a statki zabierały wino do Italii, Galii, Brytanii, a nawet do Normandii i ziem germańskich. Niewiele wiemy natomiast o czasach wizygockich, za to sporo o okresie panowania Arabów. Wtedy handel winem był co prawda zakazany, ale wielu kalifów omajadzkich przymykało oko na ten zakaz, a niektórzy sami posiadali winnice i pili wino. W tym okresie położono podwaliny pod wyrób słynnych win wzmacnianych. W czasie rekonkwisty winiarstwo odrodziło się błyskawicznie, a hiszpańskie wina zaczęto masowo eksportować do Anglii oraz krajów północnej Europy. Po wycofaniu się w XV wieku Anglii z Akwitanii, eksport do Bristolu i Londynu wzrósł jeszcze bardziej, aż do momentu kiedy stosunki angielsko-hiszpańskie znacznie się pogorszyły wskutek podbojów kolonialnych i wojen morskich. Ale XVI wieku i przez następne 100-150 lat przed iberyjskimi winami otworzyły się nowe możliwości zbytu w Ameryce Południowej.
Nowoczesne winiarstwo hiszpańskie narodziło się w początkach XX wieku, po zwalczeniu plagi filoksery, ale jego rozkwit przypadł na połowę lat 80. ubiegłego wieku. Pierwszy, prowizoryczny system klasyfikacji win DO przyjęto w Hiszpanii w roku 1932, a więc wcześniej niż we Francji. W roku 1970 uległ on znacznej rewizji i obowiązuje – z wieloma poprawkami – do dziś.
Obszary winiarskie Hiszpanii rozrzucone są w różnych częściach kraju, na całym obszarze hiszpańskiej części Półwyspu Iberyjskiego. Powierzchnia winnic przekracza milion hektarów i jest największa w Europie oraz na świecie, ale produkcja sięga „jedynie” około 37 milionów hektolitrów, co daje krajowi mniej więcej 3. miejsce na świecie. Z uwagi na ekstensywną uprawę odmiany airén, przeznaczonej głównie do destylacji, w Hiszpanii niemal połowa produkcji przypada na wina białe, choć więcej pije się win czerwonych. Największym regionem winiarskim jest Kastylia-La Mancha (niemal 50% upraw), następne są Estremadura i Katalonia.
Hiszpania jest też jednym z największych eksporterów win – poza granice kraju trafia blisko 2,1 mln hl. Najpopularniejszymi odmianami są: airén, garnacha tinta, bobal, monastrell, tempranillo, xarel-lo, macabeo, palomino fino, pedro ximénez i parellada.
W Hiszpanii mamy następujące regiony winiarskie: Andaluzja, Aragonia, Asturia, Baleary, Wyspy Kanaryjskie, Kantabria, Galicja, Kastylia i León, Kastylia-La Mancha, Katalonia, Ceuta, Walencja, Estremadura, La Rioja, Madryt, Melilla, Murcia, Kraj Basków.
Klasyfikacja win hiszpańskich
Podobnie jak w innych krajach winiarskich system klasyfikacyjny win hiszpańskich ciągle ewoluuje, głównie z powodu unijnych decyzji, by we wszystkich krajach członkowskich istniały identyczne normy i oznaczenia. Poniżej podajemy ten najnowszy system, zaś w rozwinięciu przykłady, jakie wina ze starszymi, ale często ciągle używanymi oznaczeniami możemy jeszcze spotkać na rynku.
- Wino stołowe – vino de mesa. Na etykiecie może pojawić się rocznik wina i odmiana winogron, ale nie miejsce jego pochodzenia. W tej kategorii teoretycznie mogą się znaleźć tzw. euroblendy – mieszanki win z różnych państw UE, ale ponieważ Hiszpania jest największym dostawcą takich win do innych państw UE, więc na wewnętrznym rynku raczej takie wina się nie pojawiają. Niemniej Hiszpanie wprowadzili dodatkową kategorię: vino de mesa de España, którą teraz wymieniają na równoważną vino de España. Choć winiarze coraz częściej określają te wyroby jako vino varietal – czyli najprostsze wina odmianowe. Jest to o tyle ważne, bo część winiarzy – jak kiedyś w Toskanii – umieszcza tu niekiedy swoje lepsze wina, robione z kupaży, które nie mieszczą się w innych kategoriach.
- Wino regionalne – indicatión de origen protegida (IOP), ciągle znacznie częściej używane jest określenie vino de la tierra. W tej kategorii można już podać miejsce pochodzenia wina (region lub jego fragment), jak i rocznik oraz odmianę winogron.
- wino jakościowe (o kontrolowanej nazwie pochodzenia) – denominación de origen protegida (DOP). Tę kategorię najtrudniej spotkać na etykietach, bowiem teoretycznie ma zastąpić aż pięć innych, w tym dwie, które pojawiły się zupełnie niedawno i są równolegle ciągle rozwijane (vino de pago – zobacz niżej). Zamiennie i ciągle równolegle częściej występują starsze określenia: denominación de origen calificada (DOCa) , denominación de origen (DO), vino de calidad con indicación geográfica (VCIG) , vino de pago i vino de pago calificado.
- Vino de pago (DO de pago) – określenie dla win pochodzących z pojedynczej parceli, stanowiska winiarskiego, cru. Nowa i teoretycznie najwyższa kategoria klasyfikacyjna wśród win hiszpańskich wprowadzona w 2003 roku w regionie Kastylia-La Mancha, a później w innych częściach kraju. Jej celem było specjalne wyróżnienie najlepszych hiszpańskich producentów i ich win, które często nie mieszczą się w tamtejszym tradycyjnym systemie kontrolowanych nazw pochodzenia DO (bądź z uwagi na użyte odmiany winogron, bądź dlatego, że znajdują się poza obszarem apelacji). Jest ich dziś kilkanaście i ciągle ich przybywa. Niemniej pomysł jest bardziej niż kontrowersyjny i wielu producentów go kontestuje, podobnie jak większość dziennikarzy winiarskich wyraża się o nim niezwykle krytycznie. W dodatku ostatnio pojawiła się kategoria vino de pago calificado dla tych samych winnic, ale znajdujących w obrębie apelacji.
Klasyfikacja wiekowa win hiszpańskich
Hiszpania jako jedyny wielki kraj winiarski wypracowała sobie jednolity i w miarę spójny system oznaczania wieku win na etykiecie obowiązujący w całym kraju (wyjątkiem jest kilka apelacji na południu kraju, gdzie wina dojrzewają szybciej, np. DO Valencia. Podobnie na północy niektóre apelacje wydłużyły ustawowy okres dojrzewania, np. DOCa Rioja). Rzecz jasna, głównym wyznacznikiem pozostaje tu rocznik (cosecha) wina, jednak oznaczenia wiekowe wskazują na sposób dojrzewania wina, czyli minimalny okres czasu, jaki wino musi spędzić w beczkach i butelkach. Są to następujące przedziały:
- Joven (także sin crianza, semi-crianza, roble lub „x” meses en barrica) – wina młode, sprzedawane najczęściej od pierwszego do drugiego roku po zbiorach. Oprócz win faktycznie lekkich i prostych, trafiają tu coraz częściej wina z wyższej półki, celowo starzone krócej, by zachować większą owocowość, koncentrację, soczystość i świeżość.
- Crianza – wina dojrzewające co najmniej 2 lata, z czego minimum pół roku w dębowych beczkach (w niektórych apelacjach, jak Rioja czy Ribera del Duero cały rok). Wina białe i różowe dojrzewają 1,5 roku, z czego pół roku w beczkach i mogą trafić na rynek 2 lata po zbiorach.
- Reserva – wina dojrzewające co najmniej 3 lata, w tym co najmniej 1 rok w dębowej beczce i 2 lata w butelkach. Wina białe i różowe dojrzewają 1,5 roku, z czego co najmniej pół roku w beczkach, ale mogą trafić na rynek w trzecim roku po zbiorach.
- Gran reserva – wina po co najmniej 5-letnim okresie starzenia, z czego minimum 1,5 roku w dębowych beczkach. Wina białe i różowe dojrzewają 4 lata, z czego co najmniej pół roku w beczkach.
